گردشگري سلامت و توريسم درماني يکي از حوزه هايي است که مي تواند نقشي بسزا در جهت توسعه گردشگري ايفا نمايد و دامنه اي بسيار گسترده را شامل مي شود. گردشگری سلامت در ایران عمر ۱۰ ساله دارد و ایجاد زیرساختها و ظرفیت‌های متعدد آن در کشورمان از رونق روز افزون این حوزه در سالهای آینده حکایت دارد. این حوزه مهم از جمله محورهای توسعه صنعت توریسم در کشورها محسوب می‌شود؛ با توجه به توانمندی‌های پزشکی ایران در حوزه‌های گوناگون و در صورت گسترش گردشگری سلامت، می‌توان از این ظرفیت به عنوان منبع جدید کسب درآمد و اشتغالزایی و ارتقای خدمات لازم استفاده کرد. بنا به گفته رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با برنامه ریزی منسجم می‌توان سهم ایران از صنعت گردشگری سلامت جهان را در یکسال آینده به پنج میلیارد دلار رساند که تحقق این مهم به واسطه ظرفیت‌های کشورمان امکان پذیر است.

توسعه ی کردشگری سلامت در ایران

امروزه گردشگری سلامت یکی از پر رونق ترین بخش های صنعت بهداشت در سراسر جهان است که توجه اکثر کشورها به توسعه گردشگری سلامت را به خود جلب می کند. ایران به لطف موقعیت جغرافیایی، شرایط در کشورهای همسایه، قیمت مناسب و امکانات پیشرفته پزشکی ، به مقصدی برای گردشگران پزشکی اسلامی و منطقه ای تبدیل شده است. تعداد فزاینده ای از بیمارستان ها در شهرهای ایران خدمات درمانی و درمانی را به گردشگران خارجی بهداشت و پزشکی ارائه می دهند. ایران همواره از خدمات درمانی بسیار پیشرفته برخوردار بوده است. موقعیت جغرافیایی ایران ، وجود چندین چشمه معدنی گرم و سرد در مناطق مختلف کشور و همچنین خدمات بهداشتی کم هزینه و با کیفیت بالا در زمینه های باروری ، درمان سلول های بنیادی ، دیالیز ، جراحی قلب ، جراحی زیبایی ، جراحی چشم و موارد دیگر فرصت های مناسبی برای جذب گردشگران سلامت ایجاد می کند. با توجه به پیشرفت سطح بالای علوم پزشکی و توانمندیهای موجود در ایران، ارائه خدمات پزشکی و پتانسیلهای فعلی در این زمینه ، به ویژه تجربیات قوی در درمانهای پیچیده و سخت از یک سو و از طرف دیگر پیشرفت در جراحی های زیبایی مانند پوست، صورت، مو، دندان، چشم و غیره که باعث افزایش جذب گردشگران پزشکی به ایران شده است، باعث شده که در سال­های اخیر توجه بیشتری به این صنعت در کشور ایران شود. کمیته گردشگری بهداشت ایران برای مراکز خدمات بهداشتی و درمانی گردشگری قوانین و مقررات ایجاد کرده است. آن بیمارستان ها و کلینیک هایی که می خواهند خدمات گردشگری سلامت را به شهروندان خارجی ارائه دهند ، باید هم از وزارت بهداشت و هم از طرف سازمان گردشگری ایران مجوز بگیرند.

گردشگری سلامت یکی از انواع جدید گردشگری در است که در سال های اخیر با توجه بیشتر مردم به وضعیت سلامت خود و خانواده روندی روبه رشد در میان انواع گردشگری داشته است. گردشگری سلامت یک مفهوم جدید است. گروهی از مسافرت ها با هدف تامین بهداشت و سلامت فرد یا گردشگر انجام می شود مانند مراقبت بهداشتی و گذراندن دوره نقاهت و بازپروری. گردشگری سلامت را می توان به دسته گردشگری تندرستی، گردشگری درمانی، گردشگری پزشکی تقسیم بندی نمود. از دیدی دیگر می توان گردشگری سلامت را دارای دو دسته جاذبه کلی دانست. 1- جاذبه های طبیعی و ویژگی های زمین شناختی حائز اهمیت درمان که که به نوعی ویژگی های مشترک با اکوتوریسم و ژئوتوریسم دارد. 2- جاذبه هایی که می توان آن ها را جاذبه های فنی و صنعتی نام نهاد که بیشتر متوجه به توان پزشکی و درمانی و امکانات پزشکی موجود در یک کشور دانست. کشور ایران از هردو حیث دارای جایگاه ویژه ای در گردشگری سلامت به ویژه در منطقه خاورمیانه می باشد. اکثر کشورهای منطقه نه چنان پیشرفتی در علم پزشکی داشته اند و نه طبیعت متفاوتی مانند ایران دارا می باشند.در نتیجه اگر برروی سیستم های ارائه خدمات درمانی به مسافران توجه بیشتری شود، با برنامه ریزی صحیح آمایش گردشگری سلامت برای استان های ایران انجام شود می توان امیدوار بود که در پی آن با سیستم های صحیح بازاریابی گردشگران سلامت را به ایران جذب نمود.

پتانسیل‌ گردشگری سلامت در ایران

ایران از نظر جاذبه‌های گردشگری طبیعی جزو ۱۰ کشور برتر جهان است اما از بازار توریسم و گردشگری سهم شاخصی نبرده است. این در‌حالی است که از گردشگری سلامت به عنوان صنعت سوم جهان نام برده می‌شود و برخی کشور‌ها نظیر اسپانیا از طریق این صنعت امرار معاش می‌کنند.  امروزه با صنعتی شدن کشورها و بروز دردهای مختلف در روح و بدن انسان ها و روی آوردن به عمل‌های جراحی زیبایی به صورت چشم گیر، بحث توریسم درمانی یکی از بخش‌های روبه رشد صنعت گردشگری در جهان و ایران به شمار می‌آید.

در مقایسه با کشورهای اروپایی هزینه های درمانی در ایران ، ۳۵ درصد  کشورهای اروپای غربی است. حتی در مقایسه با کشور ترکیه هزینه های درمانی ایران ۵۰ درصد  هزینه های درمانی آن کشور می باشد . به همین دلیل ایران همواره به عنوان یک قطب گردشگری سلامت در منطقه مطرح می باشد. در حقیقت ایران جاذبه های زیادی برای توریسم درمانی دارد. یکی از جاذبه ها و امتیازات ایران برای توریسم درمانی در حوزه آب درمانی است، به طوری که در حال حاضر بیش از ۱۰۰۰ چشمه آب معدنی شناسایی شده است . قیمت ارزان خدمات پزشکی به نسبت دیگر کشورهای منطقه از جمله دیگر مزایای ایران برای فعالیت در حوزه توریسم درمانی محسوب شده است. اما; به دلیل نبود نظام جامع و هماهنگ توریسم درمانی کشور و باتوجه به اینکه این بیمارستان ها درحال حاضر موظف نیستند تعداد بیماران خود را به وزارت بهداشت گزارش کنند، آمار دقیقی از بیماران خارجی که در ایران درمان می شوند، وجود ندارد. آمار دقیقی از کسانی که به قصد معالجه یا استفاده از مراکزی مانند مراکز آب درمانی به ایران سفر می کنند نیز وجود ندارد، اما به گفته مسوولان معمولا سالانه ۲۰ هزار گردشگر از اتباع حاشیه خلیج فارس و عراق، به قصد درمان به شهرهای مختلف ایران سفر می کنند . درمان بیماری هایی نظیر ناباروری، جراحی پلاستیک و زیبایی و همچنین کاشت دندان و جراحی لثه، مهمترین جاذبه های درمانی ایران برای خارجی ها است و اکثر مراجعه کنندگان به مراکز درمانی ایران از کشورهای منطقه هستند .  وجود چند سازمان تصمیم گیر درباره توریسم درمانی، ضرورت ایجاد یک ساختار و نظام جامع برای توریسم درمانی را ضروری می کند . هر یک از دستگاه های دست اندرکار در این موضوع دیدگاه ها و مطالباتی دارند که نبود یک نظام جامع برخی از این دیدگاه ها را دچار تعارض می کند . یکی دیگر از تسهیلات موردنیاز برای افرادی که برای درمان به کشور سفر می کنند، داشتن ویزای درمان است تا بتوانند بدون طی تشریفات وارد کشور شوند.از سوی دیگر وضع قوانین مشخص، نظارت دستگاه های مسوول بر امر توریسم درمانی کشور و پاسخگویی دستگاه های رسمی در قبال این موضوع را تسهیل می کند . با وجود این قوانین مشخص، بیمارستان ها موظف به ارائه آمار بیماران خارجی خود می شوند و وجود این آمار برنامه ریزی را برای دستگاه های مسوول امکان پذیر می کند . ایجاد تسهیلاتی که بیماران بتوانند دوران نقاهت پس از بیماری خود را به گردش در ایران بپردازند نیز از جمله مواردی است که نیاز به هماهنگی دستگاههای مسوول و ساخت مکان ها و مجتمع های خاص دارد . علاوه بر نیازهای مورد اشاره، مراکز آب درمانی و چشمه های آب گرم طبیعی کشور نیز جهت جذب توریست نیاز به سرمایه گذاری های ویژه ای دارند زیرا این چشمه ها با وضعیت فعلی نمی توانند موفقیت چندانی در جذب گردد.

یکی از جاذبه ها و امتیازات ایران برای توریسم درمانی در حوزه آب درمانی است، به طوری که در حال حاضر بیش از ۱۰۰۰ چشمه آب معدنی شناسایی شده است . قیمت ارزان خدمات پزشکی به نسبت دیگر کشورهای منطقه از جمله دیگر مزایای ایران برای فعالیت در حوزه توریسم درمانی محسوب شده است. اما; به دلیل نبود نظام جامع و هماهنگ توریسم درمانی کشور و باتوجه به اینکه این بیمارستان ها درحال حاضر موظف نیستند تعداد بیماران خود را به وزارت بهداشت گزارش کنند، آمار دقیقی از بیماران خارجی که در ایران درمان می شوند، وجود ندارد. آمار دقیقی از کسانی که به قصد معالجه یا استفاده از مراکزی مانند مراکز آب درمانی به ایران سفر می کنند نیز وجود ندارد، اما به گفته مسوولان معمولا سالانه ۲۰ هزار گردشگر از اتباع حاشیه خلیج فارس و عراق، به قصد درمان به شهرهای مختلف ایران سفر می کنند . درمان بیماری هایی نظیر ناباروری، جراحی پلاستیک و زیبایی و همچنین کاشت دندان و جراحی لثه، مهمترین جاذبه های درمانی ایران برای خارجی ها است و اکثر مراجعه کنندگان به مراکز درمانی ایران از کشورهای منطقه هستند .  وجود چند سازمان تصمیم گیر درباره توریسم درمانی، ضرورت ایجاد یک ساختار و نظام جامع برای توریسم درمانی را ضروری می کند . هر یک از دستگاه های دست اندرکار در این موضوع دیدگاه ها و مطالباتی دارند که نبود یک نظام جامع برخی از این دیدگاه ها را دچار تعارض می کند . یکی دیگر از تسهیلات موردنیاز برای افرادی که برای درمان به کشور سفر می کنند، داشتن ویزای درمان است تا بتوانند بدون طی تشریفات وارد کشور شوند.از سوی دیگر وضع قوانین مشخص، نظارت دستگاه های مسوول بر امر توریسم درمانی کشور و پاسخگویی دستگاه های رسمی در قبال این موضوع را تسهیل می کند . با وجود این قوانین مشخص، بیمارستان ها موظف به ارائه آمار بیماران خارجی خود می شوند و وجود این آمار برنامه ریزی را برای دستگاه های مسوول امکان پذیر می کند . ایجاد تسهیلاتی که بیماران بتوانند دوران نقاهت پس از بیماری خود را به گردش در ایران بپردازند نیز از جمله مواردی است که نیاز به هماهنگی دستگاههای مسوول و ساخت مکان ها و مجتمع های خاص دارد . علاوه بر نیازهای مورد اشاره، مراکز آب درمانی و چشمه های آب گرم طبیعی کشور نیز جهت جذب توریست نیاز به سرمایه گذاری های ویژه ای دارند زیرا این چشمه ها با وضعیت فعلی نمی توانند موفقیت چندانی در جذب گردد.

گردشگری سلامت در ایران با وجود کیفیت بالای خدمات درمانی و قیمت ارزان، به علت نبود تبلیغات مناسب، هنوز جایگاه خود را در بازار نیافته است و گام‌های نخست را طی می‌کند. در حالی‌که دولت بر اساس برنامه‌ریزی‌های خود باید تا پایان برنامه چهارم توسعه ۳۰ درصد از نیازهای درمانی کشور را از طریق صدور کالا، خدمات پزشکی و توریسم درمانی فراهم کند. دراین میان ایران رقبای مهمی نیز در منطقه دارد. از جمله رقبای مهم ایران در حوزه خلیج‌فارس می‌توان اردن و دبی را نام برد. کشور اردن سالانه ۵۰۰ میلیون دلار درآمد ارزی از توریسم درمانی دارد. دبی از چند سال پیش شهرهای سلامت را راه‌اندازی کرده و با برخی از دانشگاه‌های معتبر دنیا برای توسعه این مراکز قرارداد بسته است. اما این آغاز راه است. طبق استراتژی‌های تعریف شده که قرار است اعتباری برابر با ۱۶ میلیارد درهم دبی به بخش توریسم درمانی اختصاص یابد. دبی می‌کوشد هسته قدرتمندی برای ارتقای این بخش ایجاد کند. این طرح شامل تقویت شبکه‌های موجود تسهیلات درمان و سلامت و نیز ایجاد زیر ساخت‌های مدرن و مرکز معتبر و بزرگی از متخصصان سلامت ومهارت‌های درمانی با اعتبار توریستی در دبی است. طبق این طرح، قرار است ضمن برقراری ارتباط با بازارهای گسترده جهانی و تحقیق در باره نخستین اقدامات در راستای طرح استراتژیک دبی ۲۰۱۵ ، با مسیریابی و طرح عملی برای توسعه، مراحل آغازین این طرح عملی شود. توریسم پزشکی در سال ۲۰۱۰ درآمدی بالغ بر ۷ میلیارد درهم برای امارات داشته است. ایران در سال ۸۳ تقریبا ۱۲ هزار بیمار خارجی پذیرش کرده است که این میزان در سال ۸۴ به ۱۷ هزار و پانصد نفر رسید ولی متاسفانه آمار قابل استناد از درآمدهای حاصل از جذب توریسم درمانی در سال‌های اخیر در ایران وجود ندارد. با این حال چالش اصلی فراروری گردشگری درمانی ایران، نبود مدیریت یکپارچه در این حوزه است و از آن‌جایی که چنین ایده‌ای در ایران تقریبا نو تلقی می‌شود، به نظر می‌رسد تهیه طرحی که به این مسئله به طور همه جانبه بپردازد و نیز تجارب کشورهای دیگر در این خصوص را مطالعه کند، به سیاست گذاران کمک خواهد کرد تا برای جذب توریسم پزشکی و توریسم درمانی با رویکردی علمی و بومی قدم بردارند. مطابق با گزارش آماری که از گردشگران ورودی به ایران بدست آمده نیز مشخص شده که انگیزه ی مسافران برای درمان در ایران بسیار بالا بوده و در سال ۱۳۹۵ حدود ۵۰۰ میلیون دلار از این طریق درآمد برای کشور حاصل شده است که نیم درصد از سهم جهان را شامل می شود.